‘ท่าแร่’ (Tha Rae Exorcist) การต่อรองระหว่าง ‘พระเจ้า’ กับ ‘ผีบรรพชน’

ชุมชนคริสต์อีสาน: จากประวัติศาสตร์สู่ภาพยนตร์  

การดำรงอยู่ของชุมชนคริสต์นิกายคาทอลิกขนาดใหญ่ที่สุดในประเทศไทย อย่างชุมชนบ้านท่าแร่ อำเภอเมือง จังหวัดสกลนคร เป็นเรื่องที่ได้รับความสนใจจากสาธารณชนไม่เพียงแต่ในประเทศไทยเท่านั้น ยังเป็นชุมชนที่ชาวโลกให้ความสนใจไม่น้อย ด้วยเป็นตัวอย่างของชุมชนที่ตั้งอยู่ได้ในท่ามกลางสังคมที่ค่อนข้างจะอนุรักษ์นิยมในทางสังคมวัฒนธรรมสูงอย่างสังคมไทยสยาม 

แม้ว่าอีสานจะเป็นดินแดนที่ค่อนข้างเปิดกว้างต่อความหลากหลายทางสังคมวัฒนธรรมอยู่เมื่อเทียบกับภูมิภาคอื่นในประเทศเดียวกันก็ตาม แต่การที่มีชุมชนคริสต์อยู่ในอีสาน แถมอยู่มานานแล้วตั้งแต่สมัยรัชกาลที่ ๕ แต่อีสานก็ไม่ใช่พื้นที่ที่วัฒนธรรมอื่นจะแทรกปนเข้ามาได้ง่าย ๆ มีกลุ่มวัฒนธรรมอื่น ๆ ครองพื้นที่อยู่มาช้านานก่อนการเข้ามาของศาสนาพุทธ+พราหมณ์เสียอีก 

ความเชื่อเรื่อง ‘ผีบรรพชน’ (Ancestor warship) ของคนอีสาน สืบย้อนกลับไปได้จนถึงยุคก่อนประวัติศาสตร์ พบร่องรอยพิธีกรรมเกี่ยวข้องตามแหล่งโบราณคดีมากมาย และบริเวณแอ่งสกล ก็เป็นอีกแหล่งที่พบเรื่องนี้มาก 

เรารู้จากประวัติชุมชนท่าแร่ว่า กว่าจะมีวันนี้ไม่ใช่เรื่องง่าย ชาวคริสต์ที่นี่ผ่านเหตุการณ์เรื่องราวการถูกกดขี่และเบียดเบียนทางศาสนามามาก โดยเฉพาะในสมัยจอมพล ป. พิบูลสงคราม ช่วงที่มีสงครามแย่งชิงดินแดนระหว่างไทยกับอินโดจีนฝรั่งเศส 

แต่แล้วปัจจุบันก็กลายเป็นส่วนหนึ่งของอีสาน การต่อสู้ดิ้นรน การปะทะ ปรับเปลี่ยน โต้แย้ง ต่อรอง ระหว่างความเชื่อที่แตกต่างกันสุดขั้ว เมื่อถูกนำมาถ่ายทอดในรูปแบบภาพยนตร์ด้วยชื่อเดียวกับชุมชนดังกล่าวนี้จึงได้รับความสนใจ เช่นเดียวกับที่เคยเป็นกรณีศึกษามาได้ระยะหนึ่งแล้ว  

สองแนวทางการอยู่ร่วมกัน

ภาพยนตร์เรื่อง ‘ท่าแร่’ นำเสนอให้เห็นแนวทางการอยู่ร่วมกันระหว่างคนเชื่อเรื่องผีกับพระเจ้า แบ่งเป็น ๒ แนว คือ 

(๑) ‘แนวผสมปนเป’ ถ้าเรียกโดยอิงตามบทบาทตัวละครในเรื่อง ก็คือ ‘แนวแบบตามิ่ง-ยายแสง’ เป็นแนวทางเก่าดั้งเดิม 

(๒) แนว ‘Purification’ (การทำให้บริสุทธิ์ผุดผ่อง) ถ้าเรียกตามบทบาทตัวละครในเรื่อง ก็คือ ‘แนวแบบบิชอป-เปาโล’ 

ในเรื่องยกให้แนวที่ ๒ เป็นพระเอก หรือฝ่ายธรรมะ ขณะที่ฝ่ายแรกถูกจัดวางให้เป็นผู้ร้าย แต่ปฏิเสธไม่ได้ว่า เพราะมีแนวทางแรกนั่นแหล่ะถึงได้สามารถจะเกิดแนวที่สองตามมาได้  

เมื่อแนวทางแรกถูกมองเป็นความเสื่อมของคริสต์ที่ท่าแร่ เพราะตามิ่ง อดีตบาทหลวงท่านหนึ่งหันไปเลี้ยงผีเพื่อใช้ผีปราบผี แน่นอนว่าบาทหลวง/ตามิ่ง อาจมีเจตนาที่ดีในการช่วยผู้คนให้พ้นจากภัยคุกคามจากผีร้าย เมื่อพระเจ้าเป็นสิ่งที่ไม่ปรากฏพระองค์ มีแต่ผีที่จะกำราบผีด้วยกันได้ สำหรับอีสานแล้ว ก็ต้องเป็น ‘ผีแถน’ คือผีที่มีอำนาจเป็นใหญ่เหนือผีอื่น ๆ เรียกได้ว่าเป็น ‘ลาสต์บอส’ ของเหล่าผีทั้งหลายในอีสานนั่นเอง  

แต่มันมีความผิดพลาดเกิดขึ้นเพราะผีแถนก็ไม่ยอมให้ถูกควบคุมไปใช้งานได้ง่าย ๆ โดยเฉพาะอย่างยิ่งใช้งานในนามของพระเจ้า ไม่ใช่ในฐานะผีแถน ผีแถนก็แค้นเป็นธรรมดา เลยจองเวรตามิ่งกับลูกหลาน เมื่อผีแถนที่ตัวเองเซ่นสรวงบูชาอย่างลับ ๆ ก่อปัญหาสร้างความไม่สงบสุขแก่ชุมชนคริสต์เสียเอง ตามิ่งทำอะไรไม่ได้นอกจากกำจัดร่างมนุษย์ที่ผีแถนจะยึดครอง นั่นคือต้องฆ่าคนเพื่อไม่ให้ผีแถนได้เข้ายึดร่าง 

แนวทางที่สอง (การทำให้บริสุทธิ์ผุดผ่อง/Purification) เป็นแนวทางปกติของทุกศาสนา เมื่อเกิดความรู้สึกและรับรู้ว่า ศาสนาที่ตนนับถืออยู่นั้นกำลังมัวหมองหรือเสื่อมถอยลง ศาสนาอินเดีย (ทั้งพุทธและพราหมณ์) เรียกสิ่งนี้ว่า ‘การสังคายนา’ แต่สำหรับชาวคริสต์ สิ่งนี้เป็นแนวทางให้กำเนิดนิกายโปรแตสแตนท์มาตั้งแต่สมัยคริสต์ศตวรรษที่ ๑๕ หรือกรณีพุทธไทย แนวทางแบบนี้คือแนวแบบพระวชิรญาณภิกขุ (รัชกาลที่ ๔) ที่นำมาสู่การก่อตั้งธรรมยุติกนิกาย 

แนวทางที่สอง ปฏิเสธการปะปนกับความเชื่อศาสนาอื่น ในที่นี้ก็คือ ‘ศาสนาผี’ แต่อย่างไรก็ตาม จะเห็นได้ว่าตัวเอก (บาทหลวงเปาโล รับบทโดยเจมส์จิ) ก็ยังต้องพึ่ง ‘หมอเหยา’ ในการปราบผี ความสัมพันธ์ระหว่างบาทหลวงเปาโลกับหมอเยา เป็นความสัมพันธ์แบบในอุดมคติมาก ๆ ที่คนหนุ่มรุ่นใหม่จากความเชื่อแตกต่างกันต้องมาร่วมมือกันปราบปีศาจด้วยกัน โดยที่ปีศาจที่ว่านี้ก็คือแหล่งอำนาจของหมอเยาเอง 

ความสัมพันธ์เปาโล-หมอเหยา มีลักษณะเป็นความสัมพันธ์แบบพึ่งพาอาศัยกันและกัน แต่ในขณะเดียวกันก็ยอมในความเป็นตัวตนของอีกฝ่าย โดยไม่จำเป็นต้องเปลี่ยนตัวเองเพื่อให้อีกฝ่ายยอมรับ หมอเหยาใช้น้ำมนต์ของบาทหลวง (เปาโล) มาสาดใส่ผี ขณะที่เปาโลก็ต้องอาศัยเสียงแคนและพิธีของหมอเหยาในการทำให้ผีมาปรากฏตัวหรือออกจากร่างคน  

แต่ท้ายที่สุดแล้ว ไม่มีใครบอกได้จริง ๆ ว่าแนวทางไหนถูก แนวทางไหนผิด (จากทั้งสองแนวข้างต้น) ซึ่งในเนื้อเรื่องของหนังจงใจทำให้แนวทางแรกผิดที่ไปฆ่าคน แต่ถ้าไม่ได้ฆ่าคนล่ะ คำถามคือตามิ่งจะถูกหรือผิด และโอกาสที่แนวทางที่สองของเปาโล จะผิด ก็ไม่ใช่ ไม่มี แนวทางนี้ยิ่งมีข้อผิดพลาดได้มาก เพราะการทำให้บริสุทธิ์ผุดผ่อง ก็หมายถึงการต้องกำราบปราบปรามอีกฝ่าย 

ทุกศาสนาสายเคร่งล้วนแต่เป็นตัวก่อปัญหา/สร้างความขัดแย้งได้ทั้งนั้น กรณีคริสต์ศาสนาตัวอย่างก็ ‘สงครามครูเสด’ ที่ชาวคริสต์ข้ามน้ำข้ามทะเลไปรบเข่นฆ่าชาวมุสลิม เพื่อแย่งชิงดินแดนศักดิ์สิทธิ์ กินเวลานานถึง ๒๐๐ ปี หรืออย่างสงครามในตะวันออกกลางปัจจุบัน ก็ล้วนมีข้ออ้างจากความไม่บริสุทธิ์ผุดผ่องของศาสนาเป็นชนวนเหตุทั้งนั้น       

ในไทยเอง ข้ออ้างเรื่องความไม่บริสุทธิ์ผุดผ่องของพุทธศาสนา ชนชั้นนำกรุงเทพฯ ก็เคยใช้ในการจัดการกับกลุ่มคนที่เชื่อแตกต่างจากตนในท้องถิ่นมาแล้ว เช่น กรณีการจัดการกับครูบาศรีวิชัยของล้านนา หรือกรณีเจ้าแขกเจ็ดหัวเมืองทางปักษ์ใต้ หรืออย่างการปราบปรามขบถผู้มีบุญในอีสาน เป็นต้น  

ส่วนใหญ่ ‘ศาสนาแบบชาวบ้าน’ ซึ่งคือการนับถือศาสนาปะปนกับความเชื่อจากศาสนาอื่น ทั้งศาสนาที่มีมาก่อนหน้าและที่เข้ามามีอิทธิพลในท้องถิ่นภายหลัง  มักถูกมองอย่างไม่เป็นที่ไว้วางใจของส่วนกลาง เนื่องจากชนชั้นนำที่ส่วนกลางสร้างความชอบธรรมแก่ตนเองจากการดำรงอยู่ของความเชื่อหลักในศาสนา  

ผู้ใด ใครบอก ศาสนาไม่เกี่ยวการเมือง นั่นคุณกำลังเข้าใจผิดอย่างแรง และนั่นก็เป็นหลักเกณฑ์สำคัญหนึ่งเลยในการจำแนกแยกแยะระหว่างศาสนา/การเมืองในโลกยุคก่อนและหลังสมัยใหม่ 

การเกิดบาทหลวงนอกรีตอย่างตามิ่ง จึงมีประเด็นอะไรคล้าย ๆ กับการเกิด ‘ผู้มีบุญ’ ซึ่งคือคนที่ตีความศาสนาหลักเข้ากับความเชื่อท้องถิ่น และกระทั่งบทบาทของเปาโลก็แทบไม่ต่างจากบทบาทของกรมหลวงสรรพสิทธิประสงค์ ผู้ปราบขบถผู้มีบุญในประวัติศาสตร์อีสานที่เป็นจริง   

แล้วแบบนี้ใครถูก ใครผิด กันล่ะ? ไม่ง่ายที่จะตัดสินกันอย่างที่คิดใช่ไหมล่ะครับ? 

แต่แน่นอนว่า ถ้ามุมมองคนปัจจุบัน เจมส์จิยังไงก็หล่อกว่าชนชั้นนำสยามท่านนั้น 

และนี่ไม่ใช่เรื่องของการที่ผู้เขียนมาทำเป็น ‘แทงสวน’ อะไร เพราะจากประวัติศาสตร์อีสานแล้ว จะมองเป็นอื่นไปกว่านั้นไม่ได้ ‘ท่าแร่’ ผู้เขียนให้คะแนนได้ที่ “๕ เต็ม ๑๐”    

‘ผีแถน’ คือ ‘พระเจ้า’ ในวัฒนธรรมอีสาน-ล้านซ้าง   

ที่ให้ “๕ เต็ม ๑๐” ก็เพราะถือว่าสอบผ่านหัวข้อเกี่ยวกับ Exorcist และพิธีกรรมท้องถิ่น แต่เรื่องลาสต์บอสอย่าง ‘ผีฟ้าพระยาแถน’ ที่นำเสนอมานั้น ไม่อาจให้คะแนนเต็มสิบได้ ผู้เขียนค่อนข้างมั่นใจว่า ทีมรีเสิร์ชข้อมูลของหนังเรื่องนี้คงไม่ได้อ่านเอกสารเกี่ยวกับความเชื่อเรื่องผีแถน อย่างน้อยสุดก็คือ ‘นิทานขุนบูลมราซา’ ซึ่งฉบับหนึ่งมีแปลเป็นภาษาไทยไว้ตั้งแต่สมัยรัชกาลที่ ๔ ที่ใช้ชื่อว่า ‘พงศาวดารล้านช้าง’ (ปัจจุบันรวมพิมพ์อยู่ในชุดประชุมพงศาวดารฯ) 

ถูกแล้วที่ผีแถนเป็น ‘ลาสต์บอส’ ของผีอีสาน และเป็นผีที่มีอำนาจฤทธิ์เทียบเทียมพระเจ้า สัญลักษณ์ในเรื่องนี้ก็อย่างเช่น การทำให้ไม้กางเขนเหี่ยวหรือร่วงหล่นลงพื้นได้ และที่สำคัญคือผีแถนยังมีอำนาจตัดสินความผิดบาปแรก (Original sin) อย่างการดึงเปาโลไปพบแม่ติดยาที่ตัวเองต้อง “ทำให้หลุดพ้น” ไปพบความตาย ด้วยความรู้สึกผิดนี้จึงทำให้เปาโลต้องมาเป็นบาทหลวงปราบผี (Exorcist) หรืออย่างการตัดสินเผือกที่มีความผิดจากการเคยแจ้งตำรวจไปจับกุมเพื่อนเข้าคุก อีกกรณีคือจากที่เปาโลสวดมนต์ขออำนาจพระเจ้า แต่เป็นผีแถนมาถีบอกพร้อมกับพูดว่า “กูไม่ให้” อันนี้คือหนังทำได้ดี 

แต่อย่างไรก็ตาม คำว่า ‘ผีฟ้าพระยาแถน’ ไม่ใช่คำเรียกเฉพาะ ซึ่งจะเป็น ‘นามปีศาจ’ ที่ Exorcist จะสามารถเรียกเอาอำนาจพระเจ้ามาจัดการให้สูญสลายไปให้ได้ ผีฟ้าพระยาแถนมีหลายตน ถ้าตนที่เป็น ลาสต์บอส อย่างที่เนื้อเรื่องบอกแล้ว จะต้องเป็น ‘พระยาแถนหลวง’ คำว่า ‘แถน’ ในวัฒนธรรมไท-ลาว (อีสานและล้านซ้าง) นั่นแหล่ะหมายถึง ‘ผี’ เช่นเดียวกับที่คนชาวขะแมร์-กูยเรียก ‘โขมด’ พม่า-มอญเรียก ‘นัต’ ชวา-มลายูเรียกว่า ‘ญิน’ ฟิลิปปินส์เรียก ‘ติวาทาส’     

ผีแถน ที่ว่านี้ ไม่เหมือนผีทั่วไป เพราะคือบรรพชนผู้ล่วงลับที่ได้รับการเซ่นสรวงบูชายกขึ้นเป็นเทพเจ้า ผีแบบนี้ก็คือ ‘เทพ’ ความเชื่อเรื่องผีแถนของชาวไทลาว แบ่งจักรวาลออกเป็น ‘เมืองบน’ กับ ‘เมืองล่าง’ เมืองบนคือสวรรค์ เมืองล่างคือโลกมนุษย์ ไม่มีนรกภูมิ ทุกคนที่ตายล้วนแต่จะต้องไปเป็นผี/แถน/เทพ อยู่เมืองบน (สวรรค์) หมด มีการเทียบเคียงว่า ‘พระยาแถนหลวง’ ของลาว เทียบเท่า ‘พระศิวะ’ ของพราหมณ์-ฮินดู เทียบเท่า ‘พระอินทร์’ ของชาวพุทธ เทียบเท่ากับ ‘เง็กเซียน’ ของจีน เทียบเท่า ‘ซุส’ ของกรีกโบราณ เป็นต้น 

อำนาจฤทธิ์ของพระยาแถนหลวงตาม ‘พงศาวดารล้านช้าง’ (เดิมคือ ‘นิทานขุนบูลมราซา’ ฉบับหนึ่ง) สามารถบันดาลน้ำท่วม ฝนตกต้อง-ไม่ต้องตามฤดูกาล โรคระบาด วัวควายสัตว์เลี้ยงล้มตาย ทำไร่ไถนาหว่านพืชเพาะปลูกไม่ได้ผล สร้างต้นไม้สูงใหญ่ (เครือเขากาด) ปกคลุมเมืองล่าง (โลกมนุษย์) มืดมิดจนทำให้มนุษย์ไม่ได้เห็นแสงเดือนแสงตะวัน เนรมิตน้ำเต้าปุงมากักขังครอบมนุษย์ทุกเผ่าพันธุ์ไว้ในนั้นได้หมด ฯลฯ เรียกได้ว่าแต่ละอย่างที่ทำได้นั้นล้วนแต่จัดว่าเป็นระดับมหันตภัยทั้งสิ้น 

ดังนั้นแล้ว ผี/เทพที่มีอำนาจฤทธาอานุภาพมากขนาดนั้น ถ้าจะทำร้ายมนุษย์ ไม่มีหรอกจะมาควักไส้พุงมนุษย์กิน นั่นมันแค่ผีปอบธรรมดา ปอบกับแถนคนละเรื่องละราว คนละเลเวลกัน (อย่างรุนแรง) 

จริง ๆ แล้ว ถ้าบอกว่านี่ไม่ใช่ศึกระหว่างพระเจ้ากับผี หากแต่เป็นศึกระหว่าง ‘พระเจ้า’ (ของชาวคริสต์) กับ ‘พระเจ้า’ ของคนไทลาว เพราะ ‘พระยาแถนหลวง’ ในอีกมุมหนึ่งก็คือ ‘พระเจ้า’ ของชาวอีสาน-ล้านซ้าง นั่นแหล่ะ หรือกล่าวอีกนัยหนึ่ง สำหรับชาวอีสาน ก็อาจจะมองว่า พระเจ้าก็คือ ‘แถน’ ของชาวคริสต์นั่นเอง       

‘แถนหลวง’ คือ ‘ผีธรรมชาติ’ (สูญสลายไม่ได้) 

จากอำนาจฤทธิ์ระดับมหันตภัย ก็เป็นสิ่งเดียวกันหรือคล้ายคลึงกับที่พระเจ้าบันดาลให้เกิดขึ้นแก่อาณาจักรอียิปต์โบราณเมื่อครั้งโมเสสจะพาทาสชาวยิวกลับคืนสู่ดินแดนพันธะสัญญา พระเจ้าก็คือธรรมชาติ ในเชิงเปรียบเทียบ อำนาจฤทธาบารมีของพระยาแถนหลวงก็มีลักษณะเป็น ‘ผีธรรมชาติ’ คือเป็นคำอธิบายเบื้องหลังปรากฏการณ์ทางธรรมชาติ ไม่ว่าจะเป็นฝนตก น้ำท่วม ฟ้าร้อง ฟ้าผ่า แผ่นดินไหว ความแห้งแล้ง ความอุดมสมบูรณ์ ฯลฯ ไปจนปรากฏการณ์ทางสังคม เช่น โรคระบาด ล้วนเป็นสิ่งที่ปราชญ์ลาวโบราณอธิบายให้การเกิดปรากฏการณ์เหล่านี้มีพระยาแถนอยู่เบื้องหลัง 

นั่นเป็นยุคที่เหตุผลแบบมนุษย์นิยมและความรู้วิทยาศาสตร์ ยังไม่ใช่คำอธิบายหลักของสังคมยุคสมัย ที่อื่น ไม่ว่าจะในคัมภีร์ใบเบิล หรืออย่างอัลกุรอาน ก็มีคำอธิบายลักษณะนี้ พุทธพราหมณ์ก็ด้วย เพิ่งจะมีคำอธิบายเชื่อมโยงกับหลักวิทยาศาสตร์กันในชั้นหลัง กระทั่งมีวาทกรรมว่า คริสต์เป็นวิทยาศาสตร์ พุทธเป็นวิทยาศาสตร์ เป็นต้น  

ประเด็นต่อมาก็คือ เมื่อพระยาแถนเป็นหนึ่งเดียวกับธรรมชาติ พระยาแถนหลวงก็ไม่อาจสูญสลายได้เหมือนอย่างในหนัง (ท่าแร่) เพราะถ้าไม่มีธรรมชาติ มนุษย์ก็อยู่ไม่ได้ ก็ต้อง “ตุยเย่” ไปเหมือนกัน หรือหากมีใครสามารถทำให้พระยาแถนสูญสลายได้ ก็ยังมีบอสรองคือ ‘ผีเจือง’ ที่จะสามารถแทนที่ ‘ผีแถน’ ได้ทันที และจากอำนาจฤทธายิ่งใหญ่เป็นล้นพ้น จนเป็นหนึ่งเดียวกับธรรมชาติ (ซะขนาดนั้นแล้ว) สิ่งที่มนุษย์ธรรมดาปุถุชนทำได้จึงมีเพียงการอ่อนน้อมถ่อมตนและสวดอ้อนวอนขอความเมตตา  

แต่ทั้งนี้ทั้งนั้น ทุกอย่างก็มีข้อยกเว้น... 

พระยาคันคาก-คางคกยกรบ 

‘พระยาคันคาก’ หรือ ‘คางคกยกรบ’ เป็นข้อยกเว้นที่ว่านี้ จากตำนานที่ดัดแปลงมาจากนิทานชาดก พระยาคันคากคือผู้นำเหล่ามนุษย์และสรรพสัตว์ตัวเล็กตัวน้อย จัดตั้งเป็นกองทัพแล้วยกพลขึ้นไปบุกเมืองบน (สวรรค์) จนเอาชนะพระยาแถนหลวงได้ บังคับให้พระยาแถนหลวงต้องทำหน้าที่ตามปกติ อย่างการบันดาลฝนฟ้าตกต้องตามฤดูกาล 

โดยเมื่อลูกหลานพระยาคันคากส่งเสียงร้องแล้ว พระยาแถนจะต้องทำฝนตก เป็นการอธิบายเหตุที่เมื่อคางคกหรือพวกกบเขียดร้องแล้ว เป็นสัญญาณว่าฝนกำลังจะตก ส่วนมนุษย์ก็ให้ทำบั้งไฟจูดขึ้นไปเมืองฟ้าเป็นสัญญาณ 

ที่พระยาคันคากสามารถเอาชนะพระยาแถนหลวงได้นั้น ก็ได้รับคำอธิบายว่าเพราะพระยาคันคากผู้นี้คือพระโพธิสัตว์ คือพระพุทธเจ้าในอดีตชาติก่อนที่จะมาจุติเป็นเจ้าชายสิทธิธัตถะ เป็นวิธีการสร้างคำอธิบายให้นัยยะแสดงความเหนือกว่าของพุทธศาสนาที่มีต่อศาสนาผี และกดเหยียดศาสนาผีของคนพื้นเมืองไปพร้อมกัน      

พุทธก็เคยปราบผี แต่ไม่สำเร็จ

ก่อนจะมีหนังท่าแร่ ย้อนหลังกลับไปนับพันปี พุทธศาสนาก็เคยพยายามปราบผีมาตลอด เรื่องนี้ปรากฏอยู่ในหลักฐานทางประวัติศาสตร์ก็มาก เช่น ใน ‘ตำนานอุรังคธาตุ’ หรือ ‘อุรังคนิทาน’ ก็มีเล่าเรื่องการที่พวกนาคเมื่ออพยพลงใต้มาสู่บริเวณลุ่มแม่น้ำโขง-ซี-มูน-หนองหานหลวง-หนองหานน้อย พวกนาคก็ต้องรบราฆ่าฟันกับพวกผี (หมายถึงพวกที่นับถือผี) 

แรกเริ่มเดิมทีพวกนาคแพ้ สู้พวกผีไม่ได้ ต้องหนีไปจนออกแม่น้ำสมุทร (ทะเล) จนเกิดแก่งลี้ผีหรือแก่งหลี่ผี (หมายถึงบริเวณที่พวกนาคหลบหลี้หนีพวกผี) แต่ต่อมาเมื่อพวกนาคหันไปยอมรับนับถือพุทธศาสนา นาคก็กลับมีกำลังเข้มแข็งขึ้นจนเอาชนะพวกผีได้เรื่อย ๆ แต่ก็ไม่อาจทำให้พวกผีสูญสลายไปได้  

นอกจาก ‘พงศาวดารล้านช้าง’ แล้ว จาก ‘พงศาวดารลาว’ ซึ่งเป็นบันทึกประวัติศาสตร์โดยตรง ไม่ได้เล่าเรื่องในเชิงอิทธิปาฏิหาริย์ ก็ยังมีเรื่องในบางรัชกาล เช่น สมัยพระเจ้าโพทิสานราด (พระราชบิดาของพระเจ้าไซยะเซดถาทิราด) ก็เคยประกาศให้ราษฎรชาวลาวเลิกนับถือผีแถน สั่งให้รื้อหอ ศาล เซ่นสรวง ทั่วราชอาณาจักร นั่นคือเหตุการณ์สมัยร่วมยุคกับอยุธยาตอนกลางของไทย แต่ผีก็ยังอยู่ ไม่ได้สูญสลายหรือหายไปไหน 

ในประวัติศาสตร์ไทยเอง ประชุมประกาศสมัยรัชกาลที่ ๔ ก็มีห้ามไม่ให้อ้างอำนาจผี เป็นความพยายามของชนชั้นนำสยามที่จะขจัดอิทธิพลความเชื่อเรื่องผีฟ้าพระยาแถนในหมู่ราษฎรครั้งสำคัญในสังคมไทยสยาม ซึ่งเกิดขึ้นไล่เลี่ยกับการสังคายนาพุทธศาสนาที่นำมาสู่การก่อตั้งธรรมยุติกนิกาย ยิ่งสมัยรัชกาลที่ ๕ เมื่อเกิดการปฏิรูปสู่ความทันสมัย คนอีสานที่นับถือผีเป็นจำนวนมากต้องหาว่าเป็นขบถที่เรียกกันว่า ‘ขบถผู้มีบุญ’ หรือที่ทางการไทยเรียกว่า ‘กบฏผีบุญ’ สยามสมัยนั้นถึงขนาดต้องใช้กองทัพปราบปรามกลุ่มผู้นับถือผีด้วยความเฉียบขาดรุนแรง  ถึงขั้นเป็นสงครามจนทั่วอีสาน 

แต่กระนั้น ก็ยังเห็นได้ว่า ลัทธิถือผีก็ไม่ได้สูญสลายหรือหายไปจากอีสาน แต่แน่นอนว่าไม่ใช่ความเชื่อหลักที่ได้รับการยอมรับจากส่วนกลาง        

สรุป การปราบผีแถนเนี่ย พุทธทำมาก่อนคริสต์เป็นเวลาช้านานนับพันปี ถึงชุมชนคริสต์ที่ท่าแร่จะเป็นชุมชนเก่าแก่ แต่ก็อยู่มาได้ร้อยกว่าปีเท่านั้นเอง ลำพังบาทหลวงหนุ่มหล่ออย่างเปาโล จะมาทำให้ผีแถนต้องพ่ายแพ้และสูญสลายไปอย่างในเรื่องนั้น เป็นไปไม่ได้ 

ที่สำคัญ ยังต้องพิจารณาด้วยว่า ‘ท่าแร่’ ในหนังเรื่องนี้คือท่าแร่ในฐานะที่เป็น ‘ภาพแทน’ (Representation) ในโลกภาพยนตร์เท่านั้น ไม่ใช่ท่าแร่ที่เป็นชุมชนคนเป็น ๆ และก็เป็น ‘ท่าแร่’ ในจินตนาการของชนชั้นกลางชาวกรุงเสียด้วย เพราะเปาโลคือบาทหลวงที่ถูกส่งมาจากกรุงเทพฯ จึงเหมือนเป็นตัวแทนของส่วนกลางในการไปปราบท้องถิ่น ซ้อนทับลงไปอีกต่อหนึ่ง...        

ในส่วนของผู้ทำหนังนั้น อย่างที่เห็นกันแล้วว่า หนังผียังคงได้รับความสนใจจากคนดูอยู่มาก เป็นอีกครั้งที่เรื่องของอีสานถูกนำเสนอในภาพพจน์และประเด็นที่ค่อนข้างจะสากล แต่อย่างไรก็ตาม เชื่อว่าจะดียิ่งขึ้นกว่านี้อีก ถ้าไม่นับเรื่องที่พลาดอย่างเรื่อง ‘ลาสต์บอส’ กับบทบาทส่วนกลางที่นำเสนออย่างซ้อนทับกันอยู่นั้นแล้ว อย่างอื่นถือว่าโอเคทีเดียว...     

 

เรื่อง: กำพล จำปาพันธ์

 

อ้างอิง

กำพล จำปาพันธ์. ข่าเจือง: ขบวนการผู้มีบุญหลังสถาปนาพระราชอาณาเขตสยาม-ล้านซ้าง. กรุงเทพฯ: เมืองโบราณ, 2555. 

นิพล สายศรี (ผู้ปริวรรต). พระยาคันคาก. มหาสารคาม: กลุ่มงานอนุรักษ์เอกสารโบราณ สถาบันวิจัยศิลปะและวัฒนธรรมอีสาน มหาวิทยาลัยมหาสารคาม, 2555. 

พงศาวดารล้านช้าง ใน ประชุมพงศาวดารฉบับกาญจนาภิเษก เล่ม 2. กรุงเทพฯ: สำนักวรรณกรรมและประวัติศาสตร์, 2545.  

สมชัย ฟักสุวรรณ์ (ผู้รวบรวม).  วรรณคดีอีสาน. กรุงเทพฯ: กรมศิลปากร, 2555. 

สะถาบันวิทะยาสาดสังคมแห่งซาด และสะถาบันค้นคว้าปะหวัดสาด. ฮิบโฮม-วิเคาะ ตำนานขุนบูลม (ภาษาลาว). นะคอนหลวงเวียงจัน: สำนักพิมสินไซ, 2019. 

สาลินี มานะกิจ. “ความเป็นมาและการเปลี่ยนแปลงของชุมชนคาทอลิกบ้านท่าแร่ จังหวัดสกลนคร พ.ศ.2427-2508” วิทยานิพนธ์ปริญญาอักษรศาสตรมหาบัณฑิต ภาควิชาประวัติศาสตร์ คณะอักษรศาสตร์ จุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัย, 2548. 

สิลา วีระวงส์. พงสาวะดานลาว แต่บูรานเถิง 1946 (ภาษาลาว). นะคอนหลวงเวียงจัน: สะถาบันวิทะยาสาดสังคมแห่งซาด สปป.ลาว, 2019.   

สุเนด โพทิสาน และคะนะ. ปะหวัดสาดลาว (ดึกดำบันเถิงปะจุบัน) (ภาษาลาว). นะคอนหลวงเวียงจัน: กะซวงถะแหลงข่าวและวัดทะนะทำลาว, 2000. 

อุรังคธาตุฉบับสมเด็จอดีตสังฆนายกแห่งประเทศลาว พระลูกแก้ว (คูน มะนีวงส์) วัดทาดหลวง นะคอนหลวงเวียงจัน (ฉบับสมบูรณ์). แปลและเรียบเรียงโดย กำพล จำปาพันธ์, กรุงเทพฯ: อัดสำเนา, 2568. 

Mayoury & Pheuiohanh Ngaosrivathana. The Enduring Sacred Landscape of the Naga. Chiangmai: Mekong Press, 2009.